Btn mobile menu gray

Jamming in een jampot

Heb je wel eens een mes in een jampot met rijst gestoken en geprobeerd de pot dan op te tillen? Vast niet. Maar dat moet je toch eens doen, want het is een leuk experiment. Als je het goed doet, kun je namelijk aan het mes de pot optillen.

Dat doe je op deze manier. Zet een lege en schone jampot op tafel en vul deze tot de rand met rijst,  totdat er niets meer bij kan. Wij gebruiken basmatirijst. Neem een bot(!) mes, niet scherp want daar kun je je aan snijden. Duw het mes rechtop in de rijst. Je zult merken dat het mes er gemakkelijk in glijdt. Probeer nu voorzichtig het mes omhoog te trekken, zodat de jampot mee gaat.

Dat lukt niet. Je moet namelijk ook nog iets speciaals doen. Steek het mes weer terug, houdt de pot goed vast en wiebel en wrik het mes stevig heen en weer, van voor naar achter, maar vooral naar opzij. Dan zakt de rijst in! Trek het mes eruit, vul de pot bij met rijst en steek het mes weer terug. Nu voel je wat vreemds, het mes gaat er niet zo gemakkelijk in als eerst. Probeer nu eens of het je lukt om de pot op te tillen aan het mes. Als het niet lukt, moet je het wrikken en aanvullen van de rijst nog eens herhalen en misschien nog een keer. Iedere keer gaat het mes lastiger in en uit de rijst. Je kunt het inzakken van de rijst ook versnellen door de jampot met wat kracht stevig op de tafel neer te zetten, te stampen (niet zo hard dat de pot kapot gaat!). Na twee of drie keer bijvullen lukt het vast om de jampot op te tillen. Zie figuur 1.

 

Figuur 1: De proef in stappen. Eerst alle spullen klaar zetten (1), dan de pot met rijst vullen (2) en ten slotte de pot optillen met alle rijst erin (3). Bron: auteur.

Hoe komt dit? Dit verschijnsel heet jamming, van het Engelse to jam, oftewel: (be)knellen. Het volgende gebeurt: als je de rijst de eerste keer in de pot doet, zit er geen structuur in. De korrels zitten willekeurig tegen elkaar en kunnen los van elkaar bewegen. Er is voldoende ruimte voor het mes om er gemakkelijk tussen te bewegen. Dit lijkt op watermoleculen in vloeibaar water die gewoon over elkaar heen rollen. Als je nu gaat wrikken en met de pot stampen, gaat de rijst zich ‘zetten’ zoals dat heet. De korrels gaan in elkaars verlengde liggen en de tussenruimtes worden kleiner, dus moet je bijvullen. Hoe vaker je wrikt en stampt, hoe meer rijst erbij kan en hoe meer structuur erin komt. Dit lijkt op het bevriezen van water, de moleculen kunnen niet meer vrij over elkaar rollen, maar nemen een vaste plek in. Doordat de korrels in elkaars verlengde komen te liggen, gaan ze zich samen gedragen als een dikke vloeistof of zelfs als een vaste stof. Je voelt dan ook dat de rijst ‘harder’ wordt. Je moet steeds harder drukken om het mes erin te krijgen. De rijstkorrels drukken terug, oftewel steeds harder tegen het mes, het zit dan strak vast. Pas dan kun je de pot aan het mes omhoog trekken.

Jamming kom je vaker tegen. Net als bij de rijst, zie je dat ook wel bij koffiebonen. Als deze niet allemaal in een groot blik passen, moet je het blik zachtjes stampen, zodat het wat inzakt en er meer bij kan. Een bijzonder voorbeeld is het ontstaan van files op de weg. Als auto’s langzamer gaan rijden, wordt de ruimte ertussen kleiner en zullen ze zich samen als een dikke vloeistof gaan gedragen. Ze gaan dan trager bewegen: ze gaan langzamer rijden.

Kun je zelf nog meer toepassingen bedenken?