Vroeger kwam je na een live-optreden wel eens teleurgesteld thuis. Op de cd klonken de nummers te gek, maar live klonk het soms toch een beetje vals. Dat hoeft nu niet meer. Sinds de uitvinding van autotune kan zang zelfs live gecorrigeerd worden, zodat alles zuiver klinkt. Veel artiesten maken hier dankbaar gebruik van. Maar het zorgt soms ook voor verwarring. Zo deelde Ariana Grande een video op Instagram van haar optreden bij de Sweetener-tour, waarna iemand haar ervan beschuldigde dat ze autotune gebruikte. Ariana reageerde geïrriteerd. Ze had het toch echt zelf gezongen! Het overkomt meer artiesten.
Figuur 1: Ariana Grande tijdens The honeymoon-tour in Djakarta. Bron: Wikimedia Commons - Berisik Radio.com.
Valse noten aanpassen
Autotune is een computerprogramma waarmee je valse noten in zanglijnen kunt opsporen en aanpassen. Het principe is bedacht door de Amerikaanse ingenieur Andy Hildebrand. Jarenlang werkte hij in de olie-industrie waar hij algoritmes schreef voor het opsporen van oliebronnen. Hij bedacht een slim algoritme waarmee je valse tonen uit audio-opnamen kunt vervangen door zuivere en de overgangen tussen de originele en aangepaste tonen toch natuurlijk kunt laten klinken. Het was bedoeld om kleine, onhoorbare correcties aan te brengen. In 1997 bracht hij zijn product met de merknaam autotune op de markt. Kort daarna in 1998 bewerkte de producer van Cher hiermee haar nieuwe nummer ‘Believe’. Hij was wat aan het spelen met de software en zette het autotune-effect op een hoge stand, waardoor haar zang vervormd klonk. Tot zijn verrassing vond Cher het geweldig. Een hit was geboren.
Figuur 2: Nummer ‘Believe’ van Cher dat geproduceerd is met autotune. Bron: YouTube.
Wat doet autotune – of een soortgelijk programma van een ander softwarebedrijf – nu eigenlijk? Het algoritme van autotune kan noten die net te hoog of te laag zijn ̶ en die dus vals klinken ̶ iets naar beneden of naar boven ‘trekken’. Voordat je een nummer met autotune kunt corrigeren, moet je eerst de ‘sleutel’ van het nummer invoeren. Je geeft hiermee aan in welke toonsoort het nummer is geschreven. Als dat is ingesteld, pluist autotune uit welke tonen – en dus welke frequenties – er allemaal in de zanglijn zitten. Vervolgens bepaalt autotune of deze tonen passen bij de toonsoort. Is dat niet zo? Dan vervangt autotune deze tonen door de dichtstbijzijnde toon uit de toonsoort.
Robotachtig geluid
Het vervangen van valse tonen in een geluidsfragment klinkt eenvoudiger dan het is. Als een liedje zou bestaan uit allemaal los klinkende tonen, kun je gemakkelijk de valse tonen eruit halen en vervangen. Maar als je zingt, lopen tonen vaak geleidelijk in elkaar over. Je glijdt als het ware van de ene naar de andere toon – in de muziek noem je dat glissando. Stel nu dat je autotune maximaal zijn werk laat doen op een zangfragment met zo’n glijdend verlopende toonreeks. Dan zal autotune alle tussenliggende tonen naar de dichtstbijzijnde toon uit de toonsoort brengen. Hierdoor is in het bewerkte fragment het glij-effect weg en hoor je allemaal losse tonen met precies één frequentie. Het geluid klinkt hierdoor niet meer natuurlijk, maar blikkerig of robotachtig.
Sommige artiesten gebruiken autotune met opzet om hun stem zo te vervormen dat het robotachtig klinkt. Maar dat wordt niet in alle muziekstromingen gewaardeerd. Vaak is het overbrengen van emotie in het nummer heel belangrijk. Door alles perfect en strak te laten klinken met autotune, raak je deze emotie in het nummer kwijt. Bij een artiest die met gevoel zingt, hoor je nu eenmaal kleine variaties en foutjes. Die maken het geluid juist zo menselijk en zorgen dat de zang jou als luisteraar kan raken.
Onopvallend corrigeren
Er zijn ook artiesten die autotune alleen gebruiken om valse tonen te corrigeren tijdens optredens of bij het maken van opnames. Ze passen autotune dan subtiel toe, zodat het niet meteen opvalt. Hiervoor moet de correctiesnelheid – de ‘retune speed’ – langzaam ingesteld staan, zodat er geen abrupte overgangen ontstaan. Dit subtiele gebruik van autotune gebeurt tegenwoordig heel veel. Zo veel, dat we er eigenlijk helemaal aan gewend zijn en vaak ten onrechte denken dat we naar het originele stemgeluid luisteren. Soms geven artiesten ons een kijkje achter de schermen. Hier laat Taylor Swift zien hoe haar liedjes onbewerkt klinken en na toepassing van autotune.
Figuur 3: Compilatie van liedjes van Taylor Swift met en zonder autotune bewerking. Bron: YouTube.
Hoor jij het verschil?
Misschien denk je dat jij wel gemakkelijk kunt horen of iets bewerkt is met autotune. Maar als het subtiel is toegepast, is dat behoorlijk lastig. Twee journalisten van De Volkskrant, Esma Linneman en Melle Runderkamp waren nieuwsgierig hoeveel hits er eigenlijk gemaakt zijn met autotune en waarom autotune zo succesvol is. Zij zochten het uit en schreven er een artikel over. Zo ontdekten ze dat van de 245 nummer-1-hits – uit de periode na 1998 – er 132 hoorbaar met autotune bewerkt waren. Ook zagen ze dat het aandeel nummers dat bewerkt was met autotune vanaf 1999 enorm steeg. In 2014 hadden alle nummers uit de top-40 gebruikgemaakt van autotune in de zangstemmen of in het achtergrondkoor. De journalisten maakten bij hun artikel ook een leuke quiz waarin je zelf kunt testen of je het verschil hoort.
Figuur 4: Kun jij in deze autotune quiz horen of de muziek echt is of bewerkt met autotune? Bron: De Volkskrant.
Autotune is niet meer weg te denken uit de muziekwereld. En eerlijk is eerlijk, het kan heel fijn zijn als valse noten subtiel rechtgetrokken worden. Maar als je de volgende keer bij een concert van Ariana Grande bent en je betrapt haar op een valse toon, wees dan niet teleurgesteld. Want eigenlijk is het goed nieuws: je weet dan zeker dat wat je hoort helemaal echt is!