In Nederland wonen ruim 17 miljoen mensen waarvan er iets meer dan 13 miljoen stemgerechtigd zijn. Belangrijkste voorwaarde om stemgerechtigd te zijn is dat je 18 jaar of ouder bent. Bij verkiezingen mogen deze mensen aangeven welke partij hen vertegenwoordigt in gemeenteraad, provincie, Tweede Kamer of in Europa. Formeel stem je overigens op een persoon op de kieslijst maar daar gaan we in dit artikel niet verder op in.
Lang niet iedereen die mag stemmen komt ook daadwerkelijk stemmen, voor verkiezingen voor de Tweede Kamer lag het opkomstpercentage de laatste paar keren tussen de 75% en de 85%.
De Tweede Kamer. Foto: Wikipedia - Sisyfus.
Evenredige vertegenwoordiging
Als alle stemmen geteld zijn, worden zetels toebedeeld aan de partijen. In de tweede kamer zijn er 150 zetels te verdelen, dit wordt evenredig naar het aantal stemmen gedaan. Dat betekent dat een partij die precies 10 % van de stemmen krijgt, recht heeft op 10% van 150, oftewel 15 zetels.
Maar zo mooi komt het natuurlijk meestal niet uit. Als een partij bijvoorbeeld 10,2% van de stemmen haalt, zou die partij recht hebben op 15,3 zetels maar dat kan natuurlijk niet. Er moet een manier zijn om dit netjes te verdelen zodat er hele aantallen zetels toegekend kunnen worden. We werken dit uit voor een fictieve verkiezing waaraan vier partijen meedoen.
Voorbeeld met vier partijen
In onderstaand rekenvoorbeeld is aangegeven hoeveel mensen er op de vier verschillende partijen gestemd hebben.
Wanneer het aantal uitgebrachte stemmen geteld is, is ook de kiesdeler bekend. De kiesdeler is het aantal stemmen dat je voor één zetel nodig hebt. In dit voorbeeld zijn er 5.180.763 stemmen uitgebracht voor 150 zetels. Daarmee is de kiesdeler 34.538, voor elke 34.538 stemmen heeft een partij recht op een zetel. In dit voorbeeld richten we ons echter niet verder op aantallen stemmen maar op de percentages.
Deze percentages zie je in de derde kolom van de tabel. In de vierde kolom zie je met hoeveel zetels dit overeen zou komen. Alleen zijn in die kolom de aantallen nog niet afgerond op hele zetels.
In de vierde kolom zie je bijvoorbeeld 37,4 en 37,2 zetels staan. Alle hele aantallen zetels worden sowieso toegekend aan de betreffende partij. Maar dan komt in deze tussenverdeling elke partij iets te kort. Namelijk in dit voorbeeld 0,4 zetel (bij Goede Stemming) of 0,2 zetel (bij De Tegenpartij) enzovoort. Alle stukjes samen die de partijen tekortkomen noem je een restzetel (of restzetels). Je ziet in dit voorbeeld in de rechter kolom dat er van de 150 zetels sowieso al 149 verdeeld zijn en dat er nog één zogenaamde restzetel overblijft.
Restzetels en het nut van een lijstverbinding
Wat met je nu doen met die restzetel? Er is plek voor 150 mensen in de kamer maar er zijn nu nog maar 149 zetels bezet. Aan welke partij zou jij deze zetel toekennen?
Het is aannemelijk om dan maar die zetel toe te kennen aan de partij die van die restzetels het grootste deel heeft. Dat zou hier de partij Goede Stemming zijn want die komt 0,4 tekort en de andere partijen 0,3 of minder. Als er geen verdere afspraken gemaakt zijn dan zou dit ook zo gebeuren. Het kan echter ook dat twee andere partijen voorafgaand aan de verkiezingen hebben afgesproken om de reststukjes die deze partijen hebben bij elkaar op te tellen. Ze zijn dan een lijstverbinding aangegaan.
Een lijstverbinding is de afspraak tussen twee of meerdere partijen om de reststemmen aan elkaar te geven. Daarmee kun je dus samen een groter deel van de restzetels opeisen. In dit voorbeeld zijn De Tegenpartij en Oranje vooruit een lijstverbinding aangegaan. Dat betekent dat de 0,2 restzetel en de 0,3 restzetel van deze beide partijen bij elkaar opgeteld worden en dat levert samen 0,5 restzetel op. Dat is meer dan de 0,4 restzetel die Goede stemming heeft en daardoor gaat de restzetel naar de combinatie van De Tegenpartij en Oranje Vooruit. Van die twee heeft Oranje Vooruit weer het grootste deel en dus gaat de hele zetel naar hen.
Afschaffen van lijstverbindingen
In de praktijk gaan partijen alleen een lijstverbinding aan als ze het eigenlijk al grotendeels met elkaars standpunten eens zijn. Zo is er bij de komende Tweede Kamer-verkiezingen een lijstverbinding tussen SGP en ChristenUnie en ook een tussen PvdA en GroenLinks.
Het verschijnsel lijstverbinding lijkt een beetje achterhaald en inmiddels is de procedure in gang gezet om dit systeem af te schaffen. Een voorstel hierover is al aangenomen door de Tweede Kamer en zal naar verwachting ook aangenomen gaan worden door de Eerste Kamer. In ons voorbeeld zou dat gunstig zijn voor Goede Stemming.
Lees meer over het afschaffen van lijstverbindingen in dit artikel